Martın 13-də Avropa İttifaqının (Aİ) süni intellekt haqqında qanunu bütün lazımi inzibati prosedurlardan və siyasi təsdiqlərdən keçərək Avropa Parlamenti tərəfindən qəbul olundu. Qanun aprelin əvvəlində qüvvəyə minəcək. Lakin qanunun hissə-hissə qüvvəyə minəcəyi bildirilir. Məsələ ondadır ki, təşkilatlara qanunun tətbiqinə hazırlaşmaq üçün altı aydan 36 aya qədər vaxt lazımdır. Şirkətlər yeni qanunu çox sərt, rəqəmsal tənzimləyicilər isə kifayət qədər təsirli hesab etmirlər. Bəs, Avropada süni intellektin tənzimlənməsinə hansı yanaşma tətbiq olunacaq, onun mahiyyəti nədir və sahibkarlar necə davranmalıdırlar?
Mütəxəssislərin sözlərinə görə, qəbul edilmiş qanun süni intellekt (AI) ilə bağlı innovasiyaların və yeni texnologiyaların tənzimlənməsində böyük sıçrayışdır. Bu, dünyada süni intellekt sistemlərini tam tənzimləyən ilk qanundur, ona görə də təkcə Aİ üçün deyil, bütün dünya üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qanun AI-nin inkişafı və istifadəsini tənzimləyir, AI-nin inkişafı və tətbiqi ilə məşğul olan təşkilat-lar üçün əhəmiyyətli cərimələr və geniş spektrli məcburi tələbləri nəzərdə tutur. Qeyd edək ki, bu, təkcə AI-ni inkişaf etdirən və tətbiq edən Avropa şirkətlərinə deyil, həm də onların AI sistemləri Avropada istifadə olunarsa, Avropa İttifaqına daxil olmayan ölkələrin şirkətlərinə də şamil olunacaq. Qanunun tətbiqi üçün xüsusi orqan - Avropa Süni İntellekt İdarəsi yaradılır ki, bu da ümumi təyinat-lı AI sistemlərinin (GPAI) yaradılması və istifadəsi üçün məcburi qaydalara riayət olunmasını təmin edəcək.
Ümumi təyinatlı AI (GPAI) özünü idarə edən, kifayət qədər universal və geniş çeşidli tapşırıqları səriştəli şəkildə yerinə yetirə bilən AI modelidir. Üstəlik, süni intellekt modelini GPAI kimi təsnif etmək üçün tərtibatçının öz modelini bazarda necə yerləşdirməsinin, müstəqil məhsul kimi təqdim olunmasının və ya digər sistem və tətbiqlərə inteqrasiya olunmasının fərqi yoxdur. GPAI-nin ən məşhur nümunəsi, şübhəsiz ki, ChatGPT-dir. Buraya həm də mətnlər və şəkillər yarat-maq üçün sistemlər daxildir. Məsələn, Metadan LLaMa və Midjourney. Avropa Parlamentinin saytındakı press-relizdən məlum olur ki, tənzimləmənin məqsədi “fundamental hüquqları, demokratiyanın əsaslarını, qanunun aliliyini və ekoloji cəhətdən davamlı inkişafı yüksək riskli AI sistemlərindən qorumaqdır. Eyni zamanda, yeni qanun innovasiyaları stimullaşdırmalı və Avropanı süni intellekt sənayesində lider etməlidir”. Beləliklə, süni intellekt haqqında qanun Aİ-nin genişmiqyaslı rəqəmsal strategiyasının bir hissəsidir və əsas məqsəd innovativ texnologiyaların inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmaqdır.
Bəzi mütəxəssislər iddia edirlər ki, Avropa İttifaqı süni intellektin hüquqi tənzimlənməsi üçün riskli yanaşma seçib. Çünki praktikada bu o deməkdir ki, qa-nun süni intellekt sistemlərini risk dərəcələrinə görə sıralayır və hər bir qrup üçün xüsusi tənzimləmə tətbiq edir: yüksək riskli sistemlər üçün ən sərt qaydalar nəzərdə tutur, təhlükə yaratmayan AI sistemləri üçün isə tam sərbəstlik verir. Sahə analitiklərinin fikrincə, tənzimlənməyə belə yanaşma sürətlə inkişaf edən sənaye üçün optimal hesab edilməlidir, çünki bu, bir tərəfdən süni intellektin nəzarətsiz və təhlükəli istifadəsini aradan qaldırmağa imkan verir, digər tərəfdən isə süni intellekt məhsullarının yaradılmasında biznes təşəbbüslərini və AI sahəsinin inkişafını azaltmır.
Bundan başqa, Avropa İttifaqı risklərin qiymətləndirilməsi əsasında AI sistemlərinin təsnifatını təqdim edir: qəbul edilməz risk, yüksək, məhdud və minimal. Qəbul edilməz risk qrupuna, məsələn, insanla-rın biometrik identifikasiyası və təsnifatı, iş yerində insan emosiyalarının tanınması və ya sosial qiymətləndirmə sistemi daxildir. Qanunvericilik iş yerlərində və məktəblərdə emosiyaların tanınmasında AI-nin istifadəsini qadağan edəcək və iş müraciətlərinin çeşidlənməsi kimi kritik vəziyyətlərdə istifadəsini məhdudlaşdıracaq. Bu, həm də keçən il ChatGPT-nin populyarlığı sayəsində dünyanın diqqətini çəkən generativ süni intellekt alətlərinin istifadəsinə də ilk dəfə məhdudiyyət-lər qoyulacaq.
Yüksək risk qrupuna insfrastruktur, təhsil və səhiyyə sistemləri daxildir. Qanunun böyük hissəsi məhz bu kateqoriyadan olan AI sistemlərinin tənzimlənmə-sinə həsr olunub. Məhdud risk qrupuna şəffaflıq tələbləri yerinə yetirilməsi tələb olunan AI sistemləri daxildir. Burada qanun xüsusi şəffaflıq tələblərini təqdim edir, bunun mahiyyəti insanların süni intellektlə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında məlumatlandırmaq və etimad səviyyəsini artırmaqdır. Məsələn, bundan sonra “chatbot”lardan istifadə edərkən insanın maşınla əlaqə saxlaması barədə məlumat vermək lazım gələcək. Süni intellekt tərəfindən yaradılan məzmun düzgün şəkildə süni şəkildə yaradılan kimi etiket-lənəcək. Eyni tələb “deepfakes” istifadə edərək yaradılmış audio və video məzmuna da aiddir. Minimum risk qrupuna süni intellektdən minimum risklə pulsuz istifadə etməyə imkan verən sistemlər daxildir. Buraya, məsələn, süni intellektlə işləyən video oyunlar və ya spam filtrləri daxildir. Avropa Komissiyası xüsusi olaraq qeyd edir ki, hazırda Avropa İttifaqında istifadə olunan AI sistemlərinin böyük əksəriyyəti bu kateqoriyaya aiddir.
Bir sözlə, qanun qüvvəyə mindikdən sonra süni intellektin səhv getməsi ilə bağlı bütün “məzəli” hekayələr hüquqi problemə çevriləcək. Xüsusi tənzimləmə yükü yüksək riskli AI sistemlərini inkişaf etdirən və tətbiq edən şirkətlərin üzərinə düşəcək. Bununla belə, risk kateqoriya-sından asılı olmayaraq, indi süni intellekt-lə işləyən bütün şirkətlərin AI uyğunluğu-nu həyata keçirməsi zərurətə çevriləcək. Qanun pozuntusuna yol verildiyi halda, qanun pozuntusundan və şirkətin ölçüsündən asılı olaraq hüquqi şəxslərə 35 milyon avro (37,7 milyon dollar) və ya qlobal dövriyyənin 7 faizinə qədər cərimə tətbiq edilməsi təklif olunur.
İndi bütün dünya Aİ-də süni intellekt tənzimlənməsinin necə inkişaf etdiyini iz-ləyir. Çox güman ki, qəbul edilmiş qanun yurisdiksiyaların böyük əksəriyyəti üçün bir növ “qızıl standart” olacaq, necə ki, Avropa Məlumatların Qorunması Qaydası (GDPR) bir vaxtlar belə bir standarta çevrilib. Bununla belə, qabaqcıl tənzimləmənin süni intellekt sahəsinin reallıqlarına uyğun olub-olmayacağını qarşıdakı illərdə görə biləcəyik. Ancaq bu gün əminliklə deyə bilərik ki, texnologiyanın inkişafının sürətini nəzərə alsaq, tək qa-nunvericilik tənzimləmə AI sistemlərinin təhlükəsiz istifadəsini təmin etmək üçün kifayət etməyəcək. Mütəxəssislər əmindirlər ki, öncə bəşəriyyət etik cəhətdən özünü məhdudlaşdırmanın və süni intel-lektdən şüurlu istifadənin vacibliyini dərk etməlidir. Bəs bunu edə biləcəyikmi?
Hazırladı:
Səbuhi MƏMMƏDOV
